ประวัติกาแฟ เป็นมาเป็นไปอย่างไร

ย้อนกลับไปนับพันปีพืชชนิดนี้ถูกค้นพบในถิ่นที่ปัจจุบัน เรียกว่า ประเทศ เอธิโอเปีย และยังไม่มีชื่อเรียก แม้ว่าเครื่องดื่มชนิดนี้จะแพร่หลายไปยัง ตุรกี อังกฤษ และแถบยุโรปแล้วก็ตาม จนกระทั่ง คาโรลัส  ลินเนียส นักวิทยาศาสตร์ ชาวสวีเดน ได้ตั้งชื่อสกุลต้นไม้ชนิดนี้ว่า “Coffea Arabica” เนื่องจากถูกค้นพบในคาบสมุทรอาระเบีย นั่นเอง

ทว่า จริงแล้ว ชาวอาหรับ หวงต้นกาแฟ ราวกับว่าค่าของมันเทียบได้กับเพชรพลอยอันมีมูลค่ามหาศาล … แต่ก็ไม่พ้นความสามารถของพ่อค้าชาวดัตต์ที่ลักลอบนำเมล็ดกาแฟสุกแก่ไปเพาะ ปลูกในสวนพฤษศาสตร์แห่งอัมสเตอร์ดัม ก่อนที่จะนำไปเพาะขยายที่เกาะ ซีลอน และเกาะชวา โดย ส่วนพฤษศาสตร์เป็นสวนของพระเจ้าหลุยส์ที่ 15  แห่งฝรั่งเศส จากนั้น กาเบรียล มาทิว เดอ คลี นายทหารเรือ ชาวฝรั่งเศส ได้นำต้นกล้าไปปลูกยัง ท่ามาร์ตินิก ในหมู่เกาะ ทะเลเครเบเบียน จนกลายเป็นต้นแม่พันธ์ และมีการนำไปปลูกยังประเทศต่างๆ ในแถบละตินอเมริกา และอเมริกาใต้

หาก จะกล่าวถึง เส้นทาง หรือ ตำนาน ของกาแฟ … จริงแล้ว เราก็จะสามารถแบ่งเป็นยุค  ได้ดังนี้

• การค้นพบ (ตำนาน กับการบันทึก)
• ล้างบาป
• จุดนับพบ … การปฏิวัติ
• อุตสาหกรรม
• เดินทางสู่ประเทศไทย
• ตุงฮู และ คาเฟ เดอ นรสิงห์
• มอนโตเร

การค้นพบ …

กาแฟ ชา โกโก้ หรือข้าว จริงๆ คงยากที่จะระบุได้ว่า มนุษย์คนแรกที่ค้นพบ คือใคร และมีเรื่องราวเป็นอย่างไร แต่หากอ้างอิงจาก การบันทึก ไว้เป็นเอกสารแล้ว เรื่องมันเริ่มต้นขึ้นที่นี่ เอธิโอเปีย …

1200 ตำนาน (ไม่พบแหล่งที่มา)  กล่าวว่า มีการปลูกกาแฟขึ้นในเยเมนแล้ว และบ้างก็กล่าวว่า ทาสชาวซูดานได้นำเมล็ดกาแฟจากเอธิโอเปีย ไปยัง อาหรับ

1400 ตำนาน (ไม่พบแหล่งที่มา)  กล่าวว่า คนเลี้ยงแพะชื่อ คาลดี ในเอธิโอเปียพบว่าเมื่อแพะของตน ไปกินผลไม้เมล็ดสีแดงแล้ว แสดงอาการคึกคัก เขาจึงได้ทดลองกินดูแล้วก็รู้สึกสนุกสนาน เช่นกัน

1997 มัฟติ(ผู้เชี่ยวชาญเกี่ยวกับมุสลิม) แห่งเอเดน  ได้ออกเดินทางไปยัง ประเทศ เอธิโอเปีย และพบว่า ชาวบ้านดื่มเครื่องดื่มจากผลไม้ชนิดหนึ่ง ที่เข้าไม่เคยรู้จักมาก่อน และเมื่อเขาได้ทดลองดื่ม ก็พบว่า เครื่องดื่มชนิดนี้ ช่วยทำให้ “ไม่ง่วงนอน” เขาจึงได้นำเมล็ดนั้นติดตัวกลับมาด้วย

2013 พบบันทึกกล่าวไว้ว่า มูฮัมหมัด อัลคับบานี ปราชญ์มุสลิม นิกายซูฟี ใช้กาแฟ (ชาวอาหรับเรียกว่า กาห์วาห์) เป็นเครื่องดื่ม เพื่อขจัดความง่วงระหว่างพิธีกรรมทางศาสนายามราตรี

2048 มีตำนาน (ไม่พบแหล่งที่มา) กล่าวไว้ว่า การที่กาแฟแพร่หลายเข้ามายัง เอเชีย นั้น เกิดจากการที่ ชาวอาหรับเป็นผู้นำกาแฟ มาปลูกยังเกาะซีลอน ประเทศศรีลังกา … แต่ส่วนใหญ่จะยอมรับเรื่องที่ว่า บาบา บูดาน ชาวอินเดีย นำเมล็ดกาแฟไปเพาะพันธ์ในประเทศอินเดียมากกว่า

ล้างบาป

เชื่อหรือไม่ว่า ยุค แรกๆ ของกาแฟ ในช่วงก่อนที่จะได้รับความนิยม นั้น กาแฟ ได้รับฉายา ว่าเป็น “เครื่องดื่มปีศาจ” เป็นผลงานการรังสรรค์โดยปีศาจ และสิ่งชั่วร้าย … จนกระทั่งต้องมีการล้างบาป

2060 กาแฟถูกนำไปยังกรุงคอนสแตนดิโนเปิล ประเทศ ตุรกี หลังจากนั้นไม่นาน จึงเกิดร้านกาแฟขึ้น ที่ประเทศตุรกี

2148 กาแฟ ถูกนำเข้าไปยังประเทศ อิตาลี แต่ด้วยสรรพคุณที่ประหลาด จึงทำให้เครื่องดื่มนี้ถูกกล่าว ว่า เป็นผลงานของปีศาจ จนกระทั่ง พระสันตะปาปาคลีเมนต์ที่ 8 ได้ชิมกาแฟด้วยตนเอง แล้วจึงประกาศว่า “กาแฟควรได้รับการล้างบาป” แล้วจึงประกาศให้กาแฟเป็นเครื่องดื่มของชาวคริสเตียน

2158 กาแฟได้ถูกนำเข้าไปจำหน่ายในยุโรป โดยพ่อค้าชาว เวียนนา ภายหลังจากชา และโกโก้ เป็นเวลาหลายปี

จุดนัดพบ … การปฏิวัติ

เมื่อกาแฟ กลายเป็นจุดศูนย์รวม ศาสตร์ หลายแขนงเข้าด้วยกัน จนกระทั่งเป็นแหล่งรวมตัวอันนำไปสู่การ ปฏิวัติ

2159 ชาวดัตต์ได้นำเมล็ดกาแฟ จากเมือง มอคคา ประเทศ เยเมน ไปเพาะพันธ์ในประเทศเนเธอร์แลนด์ จากนั้เนจึงนำต้นกล้าไปปลูกในเชิงพาณิชย์ที่เกาะซีลอน (ศรีลังกา) ในปี 2201 และในเกาะชวา (อินโดนีเซีย) ซึ่งขณะนั้นเป็นดินแดนในอาณานิคม

2193 ร้านกาแฟร้านแรกเปิดขึ้นที่เมือง ออกซฟอร์ด ประเทศอังกฤษ สองปีต่อมาจึงเปิดร้านที่ ลอนดอน ร้านกาแฟในอังกฤษ กลายเป็นแหล่งรวมตัว เป็นที่ชุมนุมของ นักวิทยาศาสตร์ นักคณิตศาสตร์ นักเดินเรือ รวมไปถึงคนในวงการประภันภัย แม้กระทั่งพัฒนาขึ้นมาเป็นตลาดค้าหุ้น …

2211 เริ่มมีการเปิดร้านกาแฟใน อเมริกาเหนือ โดยที่นั่น ผู้คนดื่มกาแฟกับน้ำตาลหรือ น้ำผึ้ง และอบเชย

2214 ร้านกาแฟแห่งแรก ในฝรั่งเศส เปิดให้บริการในเมือง มาร์แซย์ แต่ถูกต่อต้านจากกลุ่มพ่อค้าไวน์ ที่เสียผลประโยชน์ โดยประกาศว่า กาแฟนั้นเป็นสิ่งเลวร้ายจากต่างแดน เป็นผลไม้ที่ค้นพบโดยแพะและอูฐ ทำให้เลือดร้อน เสื่องต่อการเป็นอัมพาต

2249 ผลผลิตเมล็ดกาแฟชุดแรกจากชวา ถูกส่งไปยังอัมสเตอร์ดัม เมล็ดพันธ์ถูกแพร่กระจายไปปลูกในหอพันธ์ไม้ทั่วยุโรป ในขณะเดียวกัน ดัตซ์ ปลูกกาแฟมากขึ้นในสุมาตรา สุลาเวสี และทั่วอินโดนีเซีย จนกลายเป็นผู้ค้าส่งกาแฟรายใหญ่รายแรกของโลก

2257 ชาวฮอลันดาได้ถวายต้นกาแฟต้นหนึ่งโดยไม่ได้ตั้งใจแด่พระเจ้าหลุยส์ ที่ 14 แห่งฝรั่งเศส และอีก 10 ปีต่อมานายทหารเรือ ชื่อ กาเบรียล มาทิว เดอ คลี ได้นำต้นกล้ากาแฟไปปลูกยังเมืองท่ามาร์ตีนิก ในหมู่เกาะทะเลแคริบเบียน และต่อมาได้แพร่หลายไปทั่วอเมริกา

2332 กามิลล์ เดส์มูแลง ทนายชาวฝรั่งเศส ปลุกระดมฝูงชนที่หน้าร้านกาแฟ คาเฟ่ เดอ ฟอย กลางกรุงปารีส และนั่นเป็นจุดเริ่มต้นของการปฏิวัติฝรั่งเศส

อุตสาหกรรม

กาแฟ ก็เหมือนพืชเศรฐกิจทั่วๆไป ที่มียุคของการบุกเบิก มีช่วงของการ เจริญเติบโต จนกระทั่งนำไปสู่ … อุตสาหกรรม และนวัตกรรม

2427 แองเจโล โมริออนโต ชาวอิตาลี คิดค้นเครื่องชงกาแฟแบบ เอสเปรสโซ

2430 ฝรั่งเศส เริ่มนำเมล็ดกาแฟมาปลูกในเวียดนาม

2444 ซาโตริ คาโต นักวิทยาศาสตร์ชาวญี่ปุ่น ค้นพบกระบวนการแปรรูปเมล็ดกาแฟคั่วบด ไปสู่กาแฟผงสำเร็จรูป ลุยจี เบซเซรา ชาว อิตาลี พัฒนาเครื่องชงกาแฟที่ใช้แรงดันออกจำหน่ายแต่ยังไม่เป็นที่นิยมกันด้วยเกรงว่าจะเกิดอันตรายจากการระเบิด

2478 ฟรานเชสโก อิลลี (Francesco illy) ชาวฮังการี คิดค้นวิธีใช้การบีบอัดอากาสแทนแรงดันไอนี้ในเครื่องชง เอสเปรสโซ

2514 ร้านกาแฟสตาบัคส์ ถือกำเนิดขึ้น ตั้งอยู่ในตลาดไพก์เพลซในเมืองซีแอตเทิล สหรัฐอเมริกา ชื่อร้านมาจากตัวละครในเรื่อง Moby Dick แฝงความหมาย ถึงการแสดงหากาแฟจากดินแดนไกลโพ้นมาให้ผู้คนลิ้มลอง

2538 กาแฟกลายเป็นเครื่องดื่มที่ได้รับความนิยมมากที่สุดในโลก แต่ละปีมีผู้ดื่มมากกว่า 4,000 ล้านแก้วทั่วโลก

เดินทางสู่ประเทศไทย

ประเทศไทย ตั้งอยู่แถบภุมิภาคเอเชีย … ใกล้ถิ่นปลูกกาแฟ แต่ในที่สุด ประเทศไทย ก็เริ่มได้รับเอาวัฒนธรรมและเมล็ดกาแฟ ด้วยองค์กษัตริย์ ไทยได้ริเริ่ม และส่งเสริม อันเป็นจุดเริ่มต้นของการเดินทางสู่ประเทศไทย ของ กาแฟ …

2367 สมัยรัชกาลที่ 3 เริ่มติดต่อค้าขายกับชาวต่างประเทศ เช่น อังกฤษ เนเธอร์แลนด์ จีงได้มีการนำกาแฟมาทดลองปลูกในพระบรมมหาราชวัง และแจกจ่ายให้เสนาบดีไปปลูกกัน ทั้งยังปรากฏชื่อ เรียกว่า “ข้าวแฝ่” ในหนังสือ สัพะ พะจะจะ พาสาโท (2397) โดยบาทหลวงปาลเลอกัวซ์

2416 ปรากฏชื่อ กาแฟ ในหนังสือ อักขราภิธานสรับท์ ของหมอบรัดเลย์ ว่า กาแฟ่ ต้นไม้มีอย่างหนึ่ง มาแต่เมืองนอกเม็ดมันต้มน้ำร้อนกิน คล้ายใบชา

2447 นายตีหมุน ชาวมุสลิมจากสงขลา เดินทางไปทำพิธีฮัจญ์ที่เมืองมักกะฮ์ ชาอุดิอาระเบีย ขากลับได้นำเมล็ดพันธ์กาแฟโรบัสต้ามาปลูกที่ ต. บ้านโหนด อ.สะบ้าย้อย เชื่อกันว่าเป็นต้นแม่พันธ์ของกาแฟโรบัสต้าในภาคใต้ของประเทศไทย

2454 ตามบันทึกของพระสารสาสน์พลขันธ์ (ยี อี เยรินี) ชาวอิตาลี กล่าวว่า ประเทศไทย มีการปลูกกาแฟตั้งแต่ พ.ศ. 2397 เป็นอาราบิก้า สายพันธ์เบอร์บอน ปลูกที่ จ.จันทบุรี เรียกกันว่า กาแฟจันทรบูร

2460 มิสโคลส์ ชาวเอมริกัน เปิดร้าน Red Cross Tea Room ขายชาและกาแฟ บริเวณสี่กั๊กประยาศรีเปิดเฉพาะวันพฤหัสบดี เวลา 15.00 – 18.00 โดยลูกค้าส่วนใหญ่เป็นข้าราชการ และชาวต่างชาติ รายได้ส่วนหนึ่งนำไปบริจาคให้องค์การกาชาดสากล

2481 บริษัทเนสท์เล่ สวิตเซอร์แลนด์ คิดค้น วิธีทำกาแฟสำเร็จรูปแบบ ฟรีซดราย (Freeze-dried) เพื่อช่วยประเทศบราซิล แก้ปัญหาผลผลิตกาแฟล้นตลาด ต่อมาจึงพัฒนาเป็นเนสกาแฟ ที่มีอิทธิพลต่อตลาดกาแฟทั่วโลก

2500 นายสมบูรณ์ ณ ถลาง อดีตผู้อำนวยการยาง กรมกสิกรรม (กรมวิชาการเกษตรในปัจจุบัน) ได้นำเมล็ดกาแฟอาราบิก้า 4 สายพันธ์ คือ ทิปปิก้า เบอร์บอน คาทูร์รา และ มุนดู โนโว จากบราซิลมายังประเทศไทย โดยปลูกไว้ที่สถานีทดลอง พืชสวนมูเซอ จ.ตาก สถานีทดลองพืชไร่แม่โจ้ และสถานีทดลองพืชสวนฝาง จ. เชียงใหม่

2516 โรคราสนิมระบาด ในหมู่ต้นกาแฟอารบิก้า ในหมู่ต้นกาแฟแถบ จ. ตาก เชียงใหม่ เชียงราย ลำปางและน่าน ทำให้เกษตรจำนวนมากเลิกปลูกกาแฟ ขณะที่กทม บริษัท เนสท์เล่ ประเทศไทย ร่วมทุนกับบริษัทกาแฟไทย จำกัด เปิดโรงงานผลิตกาแฟสำเร็จรูปที่บางนา

2517 โครงการหลวง และกรมวิชาการเกษตร ได้รับพันธ์กาแฟอาราบิก้า พันธ์ไฮบริโด เดอติมอร์ และอีกหลายสายพันธ์ ที่ทนต่อโรค ราสนิม จากหลายๆ ประเทศ เช่น อินเดีย เคนย่า เอธิโอเปีย โดยเริ่มส่งเสริมให้ชาวเขาทดลองปลูกแทนฝิ่น

2526 นักวิชาการกรมวิชาการเกษตร เดินทางไปร่วมประชุมเรื่อง โรค ราสนิม ที่ โปรตุเกส และได้นำกาแฟพันธ์ อาราบิก้า สายพันธ์ คาติมอร์ มาทดลองปลูกที่ มูลนิธิแม่ฟ้าหลวง ดอยตุงสถานีทดลองเกษตรที่สูง จ. เชียงราย และศูนย์พัฒนาโครการหลวงแม่หลอด จ. เชียงใหม่

2541 สตาบัคส์เปิดให้บริการสาขาแรกในประเทศไทย ที่ห้างเซ็นทรัล ชิดลม

ตุงฮู และ คาเฟ เดอ นรสิงห์

เข้าสู่ห้างหุ้นส่วนที่นำเข้ากาแฟแห่งแรกของประเทศไทย และร้านกาแฟที่ได้รับความนิยมในอดีต ตูงฮู และ คาเฟ เดอ นรสิงห์ …

2413 ห้างหุ้นส่วนจำกัดตุงฮูสโตร์ ก่อตั้งขึ้นในประเทศไทย ในระยะแรกเป็นผู้นำเข้าสินค้าอุปโภคบริโภคต่างๆ ต่อมาจึงได้นำเข้าเมล็ดกาแฟจากประเทศต่างๆ เช่น บราซิล โคลอมเบีย บาหลี เป็นต้น และภายหลังได้มีการคั่วกาแฟเองจำหน่ายทั่วไป

โดยมี เรื่องราวการเดินทางก่อนที่จะมาถึง เป็นส่วนหนึ่งของ ตำนานดังนี้

ผู้ก่อตั้ง “นายหยิบ หย่นฟู” ชาวจีนซึ่งเข้ามาตั้งรกราก ในไทย แล้วหุ้นกับเพื่อนเปิดร้าน โชวห่วยขายสินค้านำเข้าจากต่างประเทศ ในตึกย่านเจริญกรุง เชิงสะพานสีลม

ผู้สืบทอดรุ่นที่ 1 “หยิบเหล่า หย่นฟู” บุตรชายของ นายหยิบ หย่นฟู ได้ไปศึกษาที่ ฮ่องกงเพื่อเรียนภาษาอังกฤษ แล้วจึงกลับมาสืบทอด นำเข้าสินค้าทั่วโลก เนย ชีส ขนมปัง ไส้กรอก แฮม เนื่อแกะ ปลาแฮริง และเครื่องกระป๋อง จาก ยุโรป ซึ่งในเวลานั้น มีชื่อเสียง และขายดี เป็นที่รู้จักของชนชั้น เจ้านาย และบรรดา เคกอัคราชทูต และชาวต่างชาติ ที่มาทำธุรกิจในไทย และเป็นจุดเริ่มต้น ในการเริ่มนำกาแฟเข้ามาขายในประเทศไทย เป็นแห่งแรก

ผู้สืบทอดรุ่นที่ 2  คุณพ่อ”สุธรรม ทีฆบรรณ”  บุตรชายคนโต ของ นายหยิบเหล่า  เข้ารับช่วง ดูแลธุรกิจ โดยเฉพาะ ส่วนของธุรกิจกาแฟ โดยเป็นยุคที่กาแฟได้รับความนิยม กระทั่ง เข้าสู่ โรงแรม และห้างต่างๆ เช่น เซ็นทรัล เป็นต้น

 2465 เจ้าพระยารามราฆพ (ม.ล.เฟื้อ พึ่งบุญ) ได้ขอพระราชทานพระบรมราชานุญาต จากรัชการที่ 6 เปิดร้าน “คาเฟ เดอ นรสิงห์” ขึ้นบริเวณสโมสรเสือป่าติดลานพระบรมรูปทรงม้า ด้านถนน ศรีอยุธยา ซึ่งชื่อนรสิงห์ คือชื่อบ้าน ของเจ้าพระยารามราฆพ ปัจจุบัน บ้านนรสิงห์ ได้ถูกบูรณะซ่อมแซม และกลายเป็นสมบัติของรัฐบาล ตั้งแต่สมัย จอมพล แปลก พิบูลสงคราม … ซึ่งปัจจุบัน คือ ตึกไทยคู่ฟ้า หรือ ทำเนียบรัฐบาลไทย

กำเนิด มอนโตเร่ MONTORE

…มอนโตเร่ เกิดจากแรงบันดาลใจและความรักของพวกเราและคุณพ่อ “สุธรรม ทีฆบรรณ” ที่มีต่อกาแฟ เราจึงร่วมกันสานต่อเส้นทางกาแฟต่อไป

2546 มอนโตเร่ ได้รับการจดทะเบียนห้างหุ้นส่วนจำกัด และเริ่มก้าวขึ้นมาเป็น ธุรกิจ ที่ทำกาแฟครบวงจร

• การปลูก เราเริ่มปลูกกาแฟ ในพืนที่แถบกาญจนบุรี และให้ชื่อว่า กาแฟ นางครวญ
• การคัดเมล็ด เรารับซื้อเมล็ดกาแฟ จากโครงการหลวงเกรด A จากทางตอนเหนือของไทย และนำเข้าเมล็ดจากนอก รวมไปถึงใช้เมล็ดจากไร่กาแฟนางครวญ เพื่อนำไปสู่ กาแฟคั่วที่ดีที่สุด
• การคั่ว เรามีโรงคั่วซึ่งยังใช้เครื่องคั่วโปรแบท (PROBAT) เครื่องแรกของประเทศไทย เพื่อให้ได้กลิ่นสัมผัส จากอดีต
• การตลาด ปัจจุบัน มอนโตเร่ (MONTORE) ได้มีการจัดจำหน่าย แล้วทั่วประเทศไทย และส่งออกไปยังบางประเทศ ทั้ง กาแฟคั่วสูตร มอนโตเร่ และ กาแฟคั่วสูตรที่ลูกค้ากำหนด

จากประวัติศาสตร์ ที่ผ่านมา เรามีส่วนร่วมเป็นส่วนหนึ่งของการเดินทางของกาแฟ และเราก็พร้อม ที่จะสร้างประวัติศาสตร์หน้าใหม่ๆ กับเส้นทางของนักคั่วกาแฟ

*อ้างอิง นิตยสารสารคดี ปีที่ 28 ฉบับที่ 327 พฤษภาคม 2555